آشنایی با بازار بزرگ تبریز ، قطب تجارت ایران قدیم - انجمن های سایه

به گزارش انجمن های سایه، شهر دیدنی و زیبای تبریز در تمام تاریخ این سرزمین نقش بسزایی را ایفا کرده و یکی از پیشروترین شهرهای ایران بوده که به سمت مدرن شدن قدم برداشته است. از ستارخان و باقرخان، دو سردار مشهور مشروطه طلب تا مدارس امروزی تاسیس شده به همت رشدیه همگی حکایت از فرهنگ غنی و تاریخی این سرزمین آذری زبان دارد. در جهانی مدرن امروزی با اینکه پاساژها و مراکز خرید فراوانی با امکانات عجیب و غریب و دلربا در سراسر جهان سبز شده، ولی هیچ کدام از این مراکز در ایران نتوانسته اند جای بازارهای سنتی و قدیمی را پر کنند. این بازارها با داشتن قدمتی طولانی همچنان قطب اصلی تجارت شهرها به حساب می آیند و محلی هستند برای داد و ستد کالاها. اما از جذابیت های مضاعف برخی از این بازارها، همانند بازار بزرگ تبریز قدمت تاریخی و بافت سنتی آن ها است که این گذرگاه ها را تبدیل به یکی از مکان های گردشگری نیز نمود. بازار تبریز علاوه بر داشتن مشخصات فوق و دارا بودن معماری و قدمت، یکی از مراکزی بوده که نقش های تاریخی فراوانی نیز در عرصه تاریخ داشته است. در این مطلب، ما شما عزیزان را با معماری بازار بزرگ تبریز و همچنین تاریخچه بازار بزرگ تبریز آشنا خواهیم کرد که بتواند راه گشای شما در سفر به این منطقه از ایران باشد.

موقعیت مکانی بازار بزرگ تبریز

در بخش خاتمهیی و شمالی خیابان فردوسی، مهمترین و اصلی ترین ورودی بازار بزرگ شهر تبریز واقع شده است. این بازار نیز همچون بیشتر بازارهای کشور در بخش مسکونی این منطقه قرار داشته و شاید بتوان گفت مکانی بوده که شهر از آنجا گسترش یافت. این بازار بزرگ دارای دو راسته شرقی، غربی و شمالی، جنوبی بوده که توسط پل هایی چوبی به یکدیگر متصل می شوند. بازار تبریز از شمال به قسمت هایی از رودخانه مهران می رسد و از سمت شرق به مجموعه کاخ های عالی قاپو که محل اتراق و زندگی ولیعهدان قجر بوده، راه دارد. در غرب معماری بازار بزرگ تبریز نیز مسجد جامع مشهور و تاریخی واقع شده است. قدیمی ترین نقشه ای که از بازار بزرگ شهر تبریز وجود داشته، به نظر می رسد اولین نقشه ای است که از این منطقه ترسیم شده و در بخشی از نقشه دارالسلطنه شهر به نمایش درآمده است. اسدالله خان مراغه ای کسی بوده که این نقشه را به ثبت رسانده و با دقت فراوانی نام تمام راسته ها و تیمچه های بازار بزرگ تبریز را مشخص نمود.

سراها و کاروانسراها

در تاریخچه بازار بزرگ تبریز چنین آمده است که در قدیم تجار برای فروش و عرضه کالاهای عمده خود، به همراه خدم و حشم راهی کاروانسراهایی می شدند که در بازارهای بزرگ قرار داشته و با زدودن رنج سفر و استراحت، به فروش و خرید کالا می پرداختند. این تجار، کالاهای تجاری خود را از کاروانسرا، به سرا منتقل می کردند. سراها در حقیقت حیاط های رو بازی بودند که از کاروانسراها کوچکتر بوده و تبدیل می شدند به مکانی که کالاهای تجاری در آن، برای فروش عمده عرضه می شد. در گذشته رسم بدین منوال بود که تجار، کالاها و اموال خود را بدون چهارخاتمه باید در سراهای برای فروش به معرض نمایش می گذاشتند. به همین دلیل سراهای یکی از اجزا مهم و شاید قلب تپنده تجاری محسوب می شدند. تعدادی از کاروانسراها و سراهای موجود در معماری بازار بزرگ تبریز عبارت بودند از سرای کچه چی لر، سرای امید، سرای دو دری (ایکی قاپی لی)، سرای آلمان ها در بازار کفاشان، سرای میرزا جلیل، سرای حاج محمد قلی، سرای درب عباسی، سرای گرجی لر، سرای حاج تقی، سرای خان، سرای میرزا مهدی، کاروانسرای حاج ابوالحسن.

سرای میرزا ابوالحسن

یکی از سراهای مشهور بازار تبریز، سرای میرزا ابوالحسن بوده که در امتداد شمالی، جنوبی این مکان واقع شده است و دارای فضایی است درونگرا. این سرا با صحنی مستطیل شکل و در ابعاد 43 متر و 30 سانتی متر در 26 متر و 40 سانتی متر، مساحتی بالغ بر 1200 متر مربع را به خود اختصاص داد.

سرای امیر

بزرگترین سرای بازار تبریز از لحاظ مساحت، سرای امیر بوده که مساحتی در حدود 3350 متر مربع را در برگرفته است. این سرا با داشتن دو محور تقارن عمودی در راستای شرقی، غربی و شمالی، جنوبی بدون تردید یکی از خوش ساخت ترین سراها در معماری بازار بزرگ تبریز بوده که دارای ابعاد 70 متر در 50 متر هست و گرداگرد آن را حجره هایی دو طبقه فرا گرفته اند.

تیمچه ها

نام تیمچه یکی از نام هایی است که به شدت با تجارت و داد و ستد عجین شد. در ایران تیمچه های مشهوری وجود دارند که نام بسیاری از آن ها در تاریخ به میان آمده و سوژه هایی نابی بوده اند برای داستان نویسان و قصه پردازان. تیمچه در حقیقت فضایی است در بازار که دارای سقفی گنبدی و آجر کاری بوده و درهای ورودی بزرگ و محکمی دارد. تیمچه ها دارای نگهبان بوده اند که در شهر تبریز آن ها را با نام اودا باشی یا سرایدار می شناختند. درهای ورودی در ایام تعطیل و همچنین بعد از خاتمه کار بازار بسته می شدند، زیرا فضای اصلی تیمچه محلی بوده که مغازه داران و غرفه داران کالاهای خود را در آنجا چیده و روی هم می گذاشتند. علاوه بر این، فضای عمومی تیمچه ها دارای یک اتاق هم کف جهت فروش و معاملات مالی بوده و طبقه بالای این اتاق ها هم اتاقی جهت استراحت قرار داشت. این اتاق ها که معمولا جایی بوده اند برای استراحت و ماندن تجار غیر بومی، مکانی بوده اند برای بستن قرار دادهای تجاری. یکی دیگر از بخش های تیمچه ها انبارهایی بوده که در زیرزمین قرار داشته و تجار کالاهای خود را در آن ها انبار می کردند. تیمچه های مشهور در معماری بازار بزرگ تبریز عبارتند از: تیمچه قند فروشان، تیمچه میر ابوالحسن، تیمچه مظفریه، تیمچه شیخ کاظم، تیمچه در عباسی، تیمچه خان، تیمچه عباچی، تیمچه شازدا، تیمچه بزازان، اوچ تیمچه لر.

تیمچه مظفریه (بازار فرش تبریز)

حاج محمد قزوینی، تاجر و بازرگان مشهور شهر تبریز در سال 1305 هجری قمری مشهورترین و زیباترین تیمچه بازار بزرگ تبریز را بنا کرد و طبق رسوم و عادت های جاری زمانه، نام ولیعهد وقت را بر آن نهاد و به وی هدیه نمود. در گذشته چنین رسم بوده که اگر بنایی تازه ساز مورد توجه و التفات ولیعهد واقع می شد، سازنده بنا را پیشکش ولیعهد می نمود. میرزا مظفر الدین میرزا قاجار که به عنوان ولیعهد ناصرالدین شاه قاجار در تبریز اقامت داشت، بسیار از ساخت تیمچه حاج محمد قزوینی مشعوف شد و این تاجر با درایت خاص خود نام مظفرالدین میرزا مظفریه را بر سر در تیمچه حک کرد و آن را پیشکش نمود. ولیعهد که از این نام گذاری بسیار مشعوف شده، از تملک آن چشم پوشید، امتیازات بسیار فراوانی را به این بازرگان کار کشته داد و تیمچه مظفریه را تبدیل به یکی از ارکان مهم بازار بزرگ شهر تبریز نمود، به طوریکه در حال حاضر نیز این تیمچه یکی از مهمترین مراکزی است که معملات فرش و صادرات این کالای هنری و اصیل ایرانی در آن صورت می گیرد. البته معماری بازار فرش تبریز در طول تاریخ دستخوش تغییرات فراوانی شده و راهروهایی با سقف های طاقی به خاتمهی حجره ها افزوده شده و ایوانچه ها تماما حذف شده اند، ولی هنوز هم می توان در میان این تیمچه صدای بازرگانان و تجار را از ورای تاریخچه بازار بزرگ تبریز شنید و لذت برد.

تیمچه میزار شفیع

دلیل مطرح کردن نام تیمچه میرزا شفیع در تاریخچه بازار بزرگ تبریز، تفاوت چشمگیر ساخت این بنا با دیگر تیمچه های موجود است. این تیمچه ساختاری کشیده دارد و تلفیقی است از دالان و تیمچه. مجموعه میرزا شفیع علاوه بر تیمچه، دالان و سرایی مستقلی نیز دارد.

تیمچه امیر

صمد معمار، هنرمند به نام تبریزی که متاسفانه عمر خود را با فقر به خاتمه برد، سازنده باشکوه ترین تیمچه در معماری بازار بزرگ تبریز، یعنی تیمچه امیر است که از لحاظ معماری یک شاهکار به حساب می آید. براساس تاریخچه بازار بزرگ تبریز باید بدانید که بانی ساخت این تیمچه، میرزا محمد خان امیر نظام زنگنه بود.

دالان ها

دالان ها مکان هایی هستند که سراها، تیمچه ها و کاروانسراها را به بازار اصلی مرتبط می کنند و معمولا نام آن ها برگرفته از تیمچه ها و سراهایی بوده که به آن ها مرتبط هستند و بسته به شهرت نام هریک، دالان نیز به آن نام خوانده می شود. البته هستند دالان هایی که خود دارای نامی مجزا بوده و به دلیلی مشهور شده اند. این دالان ها در ورودی برخی سراها دارای فضایی گنبددار هستند که زیبایی آن ها وصف ناشدنی بوده و دیدنشان به هر گردشگری توصیه می شود. دالان های معروف بازار تبریز عبارتند از: دالان شعر بافان، دالان میرزا مهدی، دالان دو دری، دالان خونی (قانلی دالان).

دالان خونی (قانلی دالان)

می گویند در سال هزار و دویست و شصت و سه هجری قمری، رئیس شهربانی وقت یا همان داروغه که شخصی به نام حاج رجبعلی خان داروغه بوده، در مجلسی مردم تبریز را بی غیرت خطاب می کند و رسیدن این نقل قول به گوش لوطی و پهلوان مشهور محله ورجی، حاج اللهیار خون او را به جوش می آورد. این لوطی که از نهادن لقب بی غیرت بر مردم تبریز بسیار عصبانی شده بود، به همراه بیست و هفت نفر از اهالی به سراغ رجبعلی داروغه می رود و او را در حجره کریم نیل فروش به قتل می رساند تا دیگر کسی جرات نکند مردم تبریز را بی غیرت بخواند. این داستان دالان خونی (قانلی دالان) بوده که یکی از بخش های معماری بازار بزرگ تبریز به حساب می آید.

راسته ها

بخش اصلی بازارها را راسته ها تشکیل می دهند که معبرهای اصلی بازار هستند. راسته ها معمولا مسقف بوده و درهای ورودی و خروجی دارند. در بازار بزرگ شهر تبریز، راسته های اصلی و فرعی فراوانی وجود دارند که نام برخی از آن ها به شرح زیر هست: راسته شریف العلما، بازارچه رنگی، راسته بزازان، راسته حلاجان، راسته حاج محمد حسن، راسته نجاران، راسته دلاله زن بزرگ، راسته دلاله زن کوچک، راسته سرخاب، راسته احتشام، راسته شعر بافان.

راسته بازار کفاشان

یکی از مهمترین راسته ها در تاریخچه بازار بزرگ تبریز، راسته کفاشان است که به دوخت و دوز و فروش کفش های مشهور تبریزی مشغول هستند. این راسته بازار تبریز دارای تیمچه و سراهایی همچون تیمچه و سرای حاج ابوالقاسم و همچنین تیمچه و سرای امید است. البته راسته بازار یمنی دوزهای هم بخشی از بازار تبریز بوده که به ساخت کفشی سنتی به نام یمنی مشغول بودند.

راسته بازار جدید

از تیمچه میرزا شفیع در شمال بازار تبریز تا تقاطع راسته باشماق چیلار و مسجد مقبره شهید قاضی در جنوب، طولانی ترین راسته بازار تبریز به طول تقریبی سیصد و سیزده متر واقع شده است که به راسته بازار جدید مشهور است. البته این راسته کاملا یک خط صاف نیست و به دلیل اتصال های نامنظم خاص بازار که توسط حجره های متعدد به وجود می آیند، دارای انحراف و شکست های فراوانی است. سقف این منطقه به شکل تویزه و طاق کار شده و دارای طاق های متنوعی چون کلنبو، کجاوه، چهار بخشی است. در طول این راسته طویل به دلیل ابعاد متغیر حجره ها، عرض های متفاوتی رویت می شوند، ضمن اینکه این حجره ها در سطح های مختلفی نیز ساخته شده اند. برخی پایین تر از سطح راسته قرار دارند و برخی بالاتر و تعدادی هم تراز سطح. راسته بازار جدید، طولانی ترین راسته فضای باز در بازار تبریز بوده و تنوع فراوان کالاهای عرضه شده در این راسته، قابل توجه و دیدنی است.

گرمابه ها

در بازار بزرگ شهر تبریز گرمابه های متعددی وجود دارند که هر کدام به تنهایی یکی از مکان های گردشگری محسوب می شوند. قدمت، معماری و سیستم به کار رفته در این گرمابه ها دارای ارزش و اهمیت بالایی هستند.

مساجد و مدارس

از آنجایی که بازار تبریز در دوران گذشته بخش مرکزی و اصلی شهرها بوده، در میان آن ها مدارس و مساجد فراوانی نیز بنا می شد. بازار بزرگ شهر تبریز هم از این قاعده مستثنی نبوده و در دل خود 30 مسجد تاریخی با معماری های شکوهمند را جای داد.

معماری داخلی بازار بزرگ شهر تبریز

بازار تبریز در سال 1193 هجری قمری به دلیل زلزله ای سهمگین به طور کامل از بین رفت و جز تلی از خاک، چیزی از آن باقی نماند، اما در اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار یعنی حوالی سال 1194 هجری قمری و یک سال از پس از وقوع زلزله تبریز، با همت نجف قلی خان بیگلر بیگی بازسازی های لازم صورت گرفتند. محصول هنر دست معماران چیره دست بازاری است که در حال حاضر قلب تپنده تجارت آذربایجان بوده و یکی از قطب های گردشگری این منطقه محسوب می شود. تعداد زیاد تیمچه ها، مساجد، مدارس، سراها و راسته ها این منطقه را به یکی از نمونه های بی نظیر تجارت اسلامی بدل نمود.

بازار بزرگ شهر تبریز در نوشته های سفرنامه نویسان و دنیاگردان

درباره تاریخچه بازار بزرگ تبریز فراوان نگاشته و تمجید کرده اند دنیاگردان و گردشگرانی که در دوران خود، پای به این مکان تجاری و دیدنی ایران گذاشته اند. در میان آن ها دنیاگردان مسلمان و غیر مسلمانی از سراسر دنیا مشاهده می شوند. برای پی بردن به شکوه و عظمت بازار بزرگ شهر تبریز بر تعدادی از نقل قول های افراد مشهور اشاره ای گذری خواهیم کرد. آلبرت هوتم شیندلر که در سال 1328 هجری شمسی به این بازار بزرگ سفر کرد، درباره بازار بزرگ شهر تبریز چنین نوشت: شهر بسیار وسیع است و احتمالا از این بابت بر تهران فزونی دارد. بازارهای آن بسیار زیبا و بزرگتر از بازارهای تهران هستند. تبریز جدا از معاملات مالی و وسیله پرداخت که از این جهت تهران بر آن تفوق دارد، مرکز اصلی بازرگانی ایران است. با اینکه در منتهی الیه شمال غربی کشور قرار گرفته، تقریبا در سراسر ایران نفوذ دارد. در میان کسانی که درباره بازار بزرگ شهر تبریز نوشته اند، نام هایی چون تاورنیه (سفر به تبریز در سال 1046 هجری قمری)، ژان شاردن دنیاگرد به نام فرانسوی، یاقوت حموی، گاسپار دروویل، مقدسی، مارکوپولو، جاکسن، الکسیس سوکتیف، رابرت گرنت واتسن و بسیاری دیگر به چشم می خورند که همگی از آوازه و شکوه و زیبایی بازار بزرگ شهر تبریز به وجد آمده و آن را ستوده اند. ابن بطوطه که در سال 731 هجری قمری پای به شهر تبریز نهاد، بازار آن را یکی از بهترین بازار های همه شهرهای دنیا خوانده و چنین نوشت: من به بازار جواهریان رفتم، بس که انواع جواهرات دیدم، چشمم خیره گشت. و حمد الله مستوفی در قرن هشتم از فراوانی میوه و غله شهر تبریز سخن به میان آورده و مردم این شهر را اهل داد و ستد خوانده و گفت که فقیر و غنی در این دیار متمول، مشغول خرید و فروش و تجارت هستند. در آخر هم نقل قولی از ژان یونیر، دنیاگرد فرانسوی را عینا نقل می کنیم که درباره تجارت تبریزی ها چنین نگاشت: زمانی تبریز نسبت به تهران یک شهر متجدد به شمار می آمد و مردم تبریز از زمان های قدیم، حتی پیش از دوران صفویان با اروپاییان در ارتباط بودند و با آن ها داد و ستد می کردند. در حالیکه در همان موقع در پایتخت کشور، اصناف تهرانی از مشاهده اروپاییان دچار حیرت شده و از فروختن کالا به آنان خودداری می کردند. در چنین شرایطی دوکا، ونیز، لیور و روبل واحد پول کشورهای مختلف دنیا، در بازار تبریز مثل پول ایران رایج بودند.